Ellie, mijn zus, of ik meeging. Dit werd vijf jaar geleden mijn eerste kennismaking met een Japanse tuin, maar natuurlijk niet met een bierbrouwerij. Onlangs was ik er nogmaals, in de Japanse tuin van Hasselt.Japanse symboliek
Wat hebben een Japanse tuin en een bierbrouwerij met elkaar te maken? Eigenlijk natuurlijk helemaal niets. Toch hadden ze deze twee, als excursie, gecombineerd, de personeelsvereniging van de gemeente Heerlen. En omdat ik beide interessant vond, en de tweede ook nog eens lekker, vroeg Ellie, mijn zus, of ik meeging. Dit werd vijf jaar geleden mijn eerste kennismaking met een Japanse tuin, maar natuurlijk niet met een bierbrouwerij. Onlangs was ik er nogmaals, in de Japanse tuin van Hasselt.
Hasselt en het Japanse Itami zijn zustergemeentes. Jaarlijks brengt een delegatie van Hasselt een bezoek aan Itami of omgekeerd. Jaarlijks werden geschenken aangeboden, tot op een dag werd afgesproken om dit niet meer te doen. Nog één keer een groot cadeau, voor alle bezoeken in de toekomst. Hasselt schonk als typisch Belgisch cadeau een beiaardtoren, een klokkenspel, terwijl Itami Hasselt een Japanse tuin schonk. En dat is natuurlijk niet zomaar een lapje grond met grind, wat esdoorns en rododendrons, pagode en theehuisje. Bij het ontwerp en de aanleg is als leidraad de Sakuteiki gevolgd, een boek uit de elfde eeuw waarin de belangrijkste tuinregels uit die tijd zijn samengevat. Tevens wordt hierin een opsomming gegeven van de diverse tuinstijlen. Stijlen kunnen gecombineerd worden. De tuin in Hasselt werd aangelegd volgens deze streng traditionele regels, als zeventiende eeuwse theetuin en hij wordt ook nog regelmatig ‘gecontroleerd’ door Japanse experts.
Een Japanse tuin heeft een heel ander uitgangspunt dan onze eigen tuinen. Als we een Japanse tuin binnengaan moeten we ons westers denken even uitschakelen. In de westerse cultuur speelt het ‘temmen’ van de natuur een belangrijke rol. Onze tuinen zijn nutstuinen, tuinen om te gebruiken. In de westerse tuin mag je zien dat hij door mensenhanden is aangelegd. Eventuele strakke rechtlijnige vormgeving en kleurige en geurige borders zijn geen probleem. De Japanse tuin is echter en kopie van de natuur; de schoonheid en aantrekkelijkheid op een beperkte ruimte, een minilandschap, met als enig doel de bezoeker innerlijke rust te geven.
De tuin in Hasselt werd ontworpen en aangelegd onder leiding van tuinarchitect grootmeester Takuyuki Inoue, die ook verantwoordelijk is voor de restauratie van de keizerlijke tuin in Kyoto. Niets is ‘zomaar’, elke steen is bewust geplaatst, elk stroompje bewust op een bepaalde plaats aangelegd. Achter elke glooiing en bocht in de weg zit een verhaal. Bovendien heeft alles een bepaalde, vaak religieuze betekenis. Alle materialen zijn natuurlijk. De gebruikte stenen moesten een bepaalde doorleefdheid hebben. Daarom werden geen maaskeien gebruikt. Ook stenen uit de Ardennen voldeden niet omdat ze niet verweerd genoeg waren. De 257 gebruikte stenen, met een totaal gewicht van 850 ton, werden uitgezocht in gletsjers in het Utztall in Oostenrijk. Ze werden in de tuin geplaatst zoals ze gevonden zijn. Sommige stenen steken daarom diep in de aarde terwijl maar een klein deel zichtbaar is.
In een Japanse tuin komen planten op de derde plaats. Rotsen zijn het belangrijkst, gevolgd door water. Rotsen vormen de onveranderlijke structuur die na eeuwen nog steeds de oorspronkelijke sfeer bepalen. Water is belangrijk vanwege zijn rustgevende en verkoelende karakter. De planten vormen slechts de aankleding van de tuin en verdoezelen hier en daar eventuele fouten in de stenen.
De tuin in Hasselt bestaat uit drie delen. Direct bij de ingang komen we in een licht heuvelachtig
landschap met rustig kabbelend water en veel groen, een overgang naar het centrale deel. Dit deel wordt gedomineerd door een berg waarop een waterval ontspringt. Het ceremoniehuis neemt een belangrijke plaats in in dit tuingedeelte. Het derde deel wordt gevormd door een groot grasveld met honderden Japanse kersenbomen. Hier vind je ook een grote pergola die overgroeid is met blauwe regen. In dit deel worden elk jaar de traditionele Japanse feesten gevierd zoals O-hanami, het kersenbloesemfestival (eerste zondag april), Koinobori, kinderdag (5 mei), Tanabata, het sterrenfestival (7 juli), O-bon, het feest ter nagedachtenis aan overleden familieleden (half augustus). Als laatste Kiku, het chrysantenfestival in oktober en november. Wil je echt kennismaken met de Japanse cultuur houd dan deze data in de gaten.
De tuin is doordrenkt met symboliek. Enkele voorbeelden: de waterstroom symboliseert het leven. Het begin van de waterval, wild en onstuimig, onbezonnen zoals de prille jeugd. Aanvankelijk met kleine intervallen want de ontwikkeling in de eerste levensjaren gaat snel. De intervallen in de waterval worden groter, de stroming kalmer. De jeugd verstrijkt, we worden rustiger. Uiteindelijk stroomt de rivier uit in de kalme zee, onze laatste levensfase, die gekenmerkt wordt door rust en wijsheid.
Terwijl de rivier naar zee stroomt, stroomt hij langs en over keien, waardoor zijn loop verandert. Deze keien symboliseren de tegenslagen waarmee we in ons leven te 
maken krijgen. Dit kunnen zaken zijn die ons wezenlijk veranderen – grote keien in het midden van de stroom – of slecht terloops beïnvloeden, de keien die aan de zijkant geheel of gedeeltelijk in de stroom liggen. En elk watervalletje geeft aan dat we in het leven niet meer terug kunnen: wat gebeurd is, is gebeurd.
In deze rivier wemelt het van Koi. Enkele eeuwen geleden werd vanuit Duitsland de schubloze karper ingevoerd en geteeld om de sterk groeiende bevolking te kunnen voeden. Hieruit ontstonden op een gegeven moment gekleurde mutanten waaraan pas in het midden van de 19de eeuw meer aandacht werd besteed. Momenteel is er voor deze ‘nishikikoi’ ofwel levend juweel, een enorme belangstelling. Een koi kan tussen de 160 en 200 jaar oud worden. Dit kan worden bepaald aan de hand van microscopisch kleine ‘jaarringetjes’ op de schubben.
Een oude legende vertelt het verhaal van een koi die erin slaagt over de drakenpoortwaterval heen te springen en zodoende verder te leven als draak, een goed dier en symbool voor de keizerlijke macht. Als een mens even volhardend is in het streven naar verheffing kan hij overgaan in een Boeddha.
Voor de waterval liggen kort bij elkaar twee keien: een grote hoge en een kleinere. De grote stelt de kraanvogel voor, de vogel die van alle vogels het hoogst kan vliegen. Hij symboliseert daarmee het ultiemste geluk dat een mens kan ervaren. De kleine steen is de schildpad. Hij kan afdalen tot de allerdiepste diepte in de oceaan en symboliseert het ergste verdriet en diepste depressie. Ze staan naast elkaar en ontmoeten elkaar in vriendschap. Er is evenwicht.
Verschillende tuinonderdelen zijn gescheiden door een hekje. Je moet het poortje zelf open en dicht maken. Zo ben je je ervan bewust dat je een volgende tuin ingaat. Zorg vooral dat je het poortje sluit om te voorkomen dat eventuele boze geesten je kunnen achtervolgen. Een andere goede plaats om ze af te schudden is de zigzagbrug. Een geest kan namelijk zijn voeten niet optillen en geen rechte hoek maken. Ik moet zeggen dat dit me allemaal toch wel een veilig gevoel gaf. Trouwens, langs deze brug staan tientallen irissen, de bloem die in Japan geplant wordt ter herinnering aan een vriend die vertrokken of overleden is.
Al staan ze op de derde plaats toch als laatste nog even de meest toegepaste planten in Hasselt:
- Pijnboom – Ze zijn vormgegeven door ingrijpende snoei. Vormgegeven zoals de natuur dat zou doen op een winderige plaats. Om ze in deze vorm te houden moeten ze nog jaren gesteund worden. Ze symboliseren een lang leven.
- Kersenboom – Met name de Oost-Indische Kers is favoriet, maar ook de pruim wordt gebruikt. Als de Japanse kers, Sakura, bloeit, is dit een reden voor een groot feest. Een enkel bloempje is nietszeggend maar alle bloempjes samen vormen een groot boeket. Net zoals een enkel mens onbelangrijk is en dat alle mensen moeten samenwerken.
- Ginkgo – Al zo’n 200 miljoen jaar onveranderd op aarde. Ze worden vaak bij tempels aangeplant vandaar de naam tempelboom. Bij ons meer bekend als Japanse notenboom. Vier ginkgo’s overleefden op minder dan één kilometer afstand de inslag van de atoombom in Hiroshima in 1945. Sindsdien wordt hij Boom van de Hoop genoemd.
- Esdoorn – Veelvuldig aangeplant in diverse soorten. Geeft prachtige herfstkleuren.
- Bamboe – Er is een keuze gemaakt uit 1200 soorten, al naar gelang de groeiwijze. Ook dit is een symbolische plant. Bamboe is buigzaam. Net zoals hij weer recht komt na flinke storm, regen en sneeuw, pakt de mens de draad van het leven weer op na een grote tegenslag.
- Camelia – De Camellia japonica is wintergroen en groeit uit tot een hoge struik die vroeg in het voorjaar bloeit. De Camellia sinensis is het theestruikje waarvan de jonge scheutjes worden geplukt voor de theeceremonie.
- Iris – De irisbladeren lijken op zwaarden en worden daarom tijdens het jongensfestival ter decoratie gebruikt. Vroeger werden stukjes irisblad in het badwater gedaan om de krijgsgeest van de jongens te stimuleren.
- Lotus – Symboliseert de reïncarnatie. Overwintert op de bodem van de vijver in de modder en geeft toch een smetteloos witte bloem. De bloem is perfect rond, net als een ronddraaiend wiel, een bestaan zonder begin en eind. Deze plant is niet winterhard en staat derhalve niet in Hasselt.
- Mos – Een mosveld ziet natuurlijker en rustgevender uit dan een grasveld. Omdat mos pas na vele jaren ergens gedijt symboliseert het tevens de ouderdom, iets dat in Japan zeer gerespecteerd wordt.
Een totaal andere visie op tuinieren. De sleutelwoorden in zo’n tuin zijn harmonie, evenwicht, rust en respect, en dat geldt voor het Japanse leven in het algemeen. Met deze achtergrond kijk je toch heel anders naar je eigen tuin. En naar het hardnekkige mos in je gazon. Ik denk dat ik dat, uit respect, in de toekomst maar gewoon laat staan.
1. 2. 3.
4. 5. 6.
1. In het midden van de foto, de kraanvogel en de schildpad. Vreugde en verdriet ontmoeten elkaar in vriendschap.
2 en 3. Het ceremoniehuis.
4. De koi. Een levend juweel
5. De zigzagbrug. Gaf me een veilig gevoel.
6. Pijnbomen. Vormgegeven door ingrijpende snoei.